Biz ýakynlaşmagy ugur edinýäris

26-njy martda Türkmenistan ýurdumyzyň mejlisine deputatlaryň umumy saýlawlaryny geçirer - Mejlis, häzirki wagtda kanunlary kabul edýän ýeke-täk döwlet häkimiýeti hökmünde çykyş eder. Ozal bu hukuk Milli Mejlisiň ýokarky we aşaky palatalarynyň arasynda paýlanypdy. Özgertmelerden soň Türkmenistan ýene bir palataly parlamente geçýär.

ORIENT, ýurdumyzyň kanun çykaryjy organynda türkmen halkyna kimiň wekilçilik etjekdigine düşünmek üçin Mejlis üçin ortaça dalaşgäriň nähili bolýandygyny gözden geçirmek kararyna geldi.

Saýlawlara kim gatnaşýar?

Saýlawlara 25 ýaşdan uly we soňky 10 ýylda ýurtda ýaşaýan raýatlar gatnaşyp bilerler. Her dalaşgär öz saýlaw okrugy tapapyndan hödürlenýär. Umuman alanyňda, saýlawçylaryň sany deň bolan ýurtda olaryň 125-si bar. Şoňa laýyklykda Mejlisiň özünde 125 orun bar.

Häzirki wagtda Türkmenistanda üç sany esasy syýasy güýç bar - Demokratik partiýa (TDP), Senagatçylar we telekeçiler partiýasy (TSTP) we Agrar Partiýasy. Partiýanyň agzalaryndan başga-da, raýatlaryň başlangyç toparlaryndan garaşsyz dalaşgärler hem saýlanmak hukugyndan peýdalanýarlar.

Mejlisiň öňki düzümi nähilidi?

2018-nji ýyldaky saýlawlarda türkmen parlamentindäki adaty orunlaryň köpüsini «demokratlar» aldy. Mejlisiň häzirki düzüminiň umumy şekli şuňa meňzeýär. Köplük - «demokratlar» üçin (55 orun). Olardan «garaşsyz»-lar (48 orun) birneme yza galýar. «Senagatçylar we telekeçiler» bilen «agrariler»-e ýokary kanun çykaryjy organda deň derejede wekilçilik edildi (hersi 11 orun).

Mundan 10 ýyl ozal Mejlisiň işine jemgyýetçilik guramalarynyň wekilleriniň gatnaşandygy bellärliklidir. Şeýlelik bilen, 2013-nji ýyldaky saýlawlarda kärdeşler arkalaşyklary guramasy (33 orun), Zenanlar birleşigi (16 orun), Senagatçylar we telekeçiler partiýasy (14 orun) we Magtymguly adyndaky ýaşlar guramasy (8 orun) mejlise girdi.

«Demokratlar» şol döwürde parlamentdäki orunlaryň diňe 37 göterimine gözegçilik edýärdi. Mejlisiň häzirki keşbi 2014-nji ýyldaky saýlawlardan soň ýüze çykyp başlady.

Parlament saýlawlary-2023-iň üýtgeşikligi näme?

Şu ýyl ýokarda ady agzalan üç partiýa - Demokratik partiýa, Senagatçylar we telekeçiler Partiýasy, Agrar Partiýasy, şeýle hem saýlawlara syýasy partiýanyň goldawy bolmadyk özbaşdak dalaşgärler mandat almak hukugy ugrunda bäsleşer.

Her saýlaw okrugyna iki ýa-da üç dalaşgärden, jemi 285 dalaşgär hasaba alyndy. Dalaşgärleriň köpüsi Mary welaýatynda (59), ondan azyrak Daşoguz welaýatynda (56) hasaba alynyp, ondan soň Lebap (52), Ahal welaýaty we Aşgabat şäheri (hersi 35 orundan) we iň az Balkan welaýatynda (21) hasaba alyndy.

Näme üçin beýle tapawut?

Her saýlaw okrugyndan hasaba alnan dalaşgärleriň sany belli bir welaýatyň ilat sanyna baglydyr.

«Demokratlar» beýleki syýasy partiýalardan has öňde - 98 dalaşgäri hasaba aldy. «Agrarlarda» iki esse az - 47. Senagatçylar we telekeçiler partiýasy bary-ýogy 30 dalaşgär hödürledi.

Ýöne 2023-nji ýyldaky saýlawlaryň esasy aýratynlygy raýatlaryň toparlary tarapyndan hödürlenen dalaşgärleriň rekord sany – 83 boldy.

Syýasy islegleriň sebitleýin aýratynlyklaryny göz öňünde tutsak, belli bir welaýatda agdyklyk edýän şol syýasy güýçleriň wekilleri parlamente girer.

Statistika saýlawdan öň garyşykly netijeleri görkezýär, Demokratik partiýa dalaşgärleriň sany boýunça umuman öňde barýar, ýöne käbir welaýatlarda yza galýar.

Aşgabat

Ýurdumyzyň esasy şäheri bolan Türkmen paýtagty, ýokarda belläp geçişimiz ýaly 35 dalaşgäri hasaba aldy. Ýakynda geçiriljek saýlawlarda Aşgabat iň «ýaş» sebitleriň birini bolup, bu ýerde dalaşgäriň ortaça ýaşy 38 ýaş töweregidir.

Aşgabatda, paýtagtda däbe görä köplüge eýe bolan Demokratik partiýa bu söweşe işjeň gatnaşar. Bellige alnan dalaşgärleriň 40 göteriminde TDP-yň partiýa kartlary bar. Ikinji orunda raýatlaryň toparlaryndan dalaşgärler bar - olaryň dalaşgärleriň arasynda 29 göterimi Türkmen paýtagtyndan.

Belli bir sebäplere görä, syýasy, senagat, ylmy we medeni merkez bolan Aşgabatda Agrar partiýasynyň ýagdaýy gowşak bolup, ondan diňe 5 dalaşgär hasaba alyndy we bu 14 göterimden az. Däp bolşy ýaly, 17 göterimi bolan «senagatçylar we telekeçiler» gowy ýerleri eýeledi.

Şeýle hem, Aşgabat gender meselesinde-de birinji orunda durýar: bu ýerde her bäşinji dalaşgär türkmen jemgyýetiniň owadan böleginiň wekili.

Ahal welaýaty

Bu welaýatdan dalaşgärleriň statistikasy, paýtagtyň hasaplamalaryny şöhlelendirýär diýen ýalydyr. Ahal hem edil Aşgabat ýaly, parlamentdäki orunlarda dalaşgärleriň sany boýunça zenan-dalaşgärleri bilen birinjiligi paýlaşdy. «Senagatçylar we telekeçiler»-den birneme (9 göterim) yzda durýan Aşgabat bilen deňeşdirilende, Ahaldaky «Agrar partiýasy»-nyň has durnukly ýagdaýynda azajyk (11 göterim) tapawut bar.

Özbaşdak dalaşgärler gaty güýçli (34 göterim) orunlary eýeleýärler. «Demokratlar» bu ýerdäki ähli partiýalaryň arasynda ilkinji bolup, olara ähli dalaşgärlerden ýarysy diýen ýaly degişli.

«Ýaş» boýunça Ahal paýtagtdan 4 ýaşa çenli uludyr: ýurdumyzyň ikinji uly welaýatyndan dalaşgärleriň ortaça ýaşy 42 ýaş.

Balkan welaýaty

Balkan – beýleki welaýatlar bilen deňeşdirilende adaty bolmadyk statistiki maglumatlary görkezýän ýurdumyzyň iň az ilatly welaýatydyr. Bu ýerde diňe 21 hasaba alnan dalaşgär bar. Balkanda dalaşgärleriň umumy sanyndaky «senagatçylaryň we telekeçileriň» paýy 19 göterimi düzýär. Olardan «Demokratlar» iki esse öňe geçip, 38 göterim gazandy. Ýurdumyzyň günbatar sebitinde ikinji orny öz-özüni hödürleýän dalaşgärlere – 29 göterim degişlidir. Önümçilik ägirtleri bilen hemişe meşhur bolan sebitde «agrarlar» dalaşgärleriň bary-ýogy 14 göterimini sanady.

Balkan boýunça deputat bolmak isleýänleriň ortaça ýaşy 39 ýaş.

Daşoguz welaýaty

Ýurdumyzyň demirgazyk sebiti ýaş taýdan iň «ýetişen» boldy. Bu ýerde, deputatlyga dalaşgäriň ortaça ýaşy 43 ýaş (olaryň iň ulusy 1959-njy ýylda dogulan).

Daşoguzda, beýleki welaýatlar bilen deňeşdirilende, dalaşgärleriň wekillerini hödürleýän raýat toparlaryň işjeňligi hem pes bolup, demirgazyk sebitde dalaşgärleriň takmynan 11 göterimi hasaba alyndy. Beýleki tarapdan, sebitde gaty güýçli oruna eýe bolan 25 göterimi alan Agrar partiýasynyň dalaşgärleri boldy. Bu, «oba hojalygynyň» 46 göterimi bolan «demokratlardan» pes bolsa-da, ep-esli netijeleri görkezýän sebitleriň biridir. Daşoguzda, beýleki sebitlerde bolşy ýaly, «senagatçylar we telekeçiler» ortaça görkezijileri görkezýär – 18 göterim.

Lebap welaýaty

Lebap welaýaty, goňşy Daşoguzdan tapawutlylykda, dalaşgärleriň ýarysynyň (50 göterim) raýat toparlaryň işjeň işiniň netijesidigine buýsanyp biler. Aşgabat bilen bir hatarda demokratlar hem güýçli (30 göterim) orunlara eýe bolup, iň gowşak orunda (8 göterim) TST durýar. Dalaşgärleriň 12 göterimi «agrarilere» degişli.

Bu welaýatda hem edil Aşgabatda we Ahalda bolşy ýaly, dalaşgärleriň arasynda zenanlaryň köplügi (17 göterim) görünýär.

Gündogar sebitdäki dalaşgärleriň ortaça ýaşy 40 ýaş.

Mary welaýaty

Mary welaýatyndan halk deputatlaryna dalaşgäriň umumylaşdyrylan portretini döretseň, onda ýaş adamyň keşbi ýüze çykýar. Dalaşgärleriň arasynda aýal-gyzlaryň diňe 7 göterimi bolup, olaryň ortaça ýaşy 37 ýaş, iň kiçisi 26 ýaşynda.

Mundan başga-da, bu sebit ähli pudaklaryň ýeke-täk «iki partiýaly» bolup, Senagatçylar we telekeçiler partiýasyndan ýekeje dalaşgäri hem hasaba almandygy bilen tapawutlandy. Iň güýçlisi «Demokratlar» bolup, 37 göterim hasaba alyndy, bu bolsa 28 göterimi hasaplaýan «agrarlardan» köp. TST wekilleriniň ýoklugyndan emele gelen «vakuum» sebäpli, Mary welaýatyndaky «agrarlar» iň güýçli oruny eýelediler. Raýatlaryň toparlaryndan dalaşgärler – 35 göterim.

Umumy görkezijiler

Umuman aýdanyňda, ýurdumyzda «demokratlaryň» 38 göterimi, raýatlaryň toparlary tarapyndan hödürlenen dalaşgärleriň 32 göterimi, «agrarlaryň» 18 göterimi we «senagatçylaryň we telekeçileriň» 12 göterimi hasaba alyndy.

Dalaşgärleriň ortaça ýaşy 40 ýaş. Her altynjy dalaşgär zenan boldy.

Käbir netijeler we çaklamalar:

1.Demokratik partiýanyň Aşgabat, Ahal, Balkan we Lebap welaýatlarynda artykmaçlygy bolup, parlamentde agalyk ediji ornuny saklamagy ähtimal;

2.Agrar partiýasy ýurdumyzyň ikinji esasy partiýasy bolup biler;

3.Senagatçylar we telekeçiler partiýasynyň orunlary Balkan we Daşoguz welaýatlarynda güýçli, emma ýurdumyzyň hiçbir welaýatynda köplügi ýok;

4.Mary welaýatynda Senagatçylar we telekeçiler partiýasyndan dalaşgärleriň bolmazlygy ony parlamentdäki iň kiçi partiýa edip biler;

5.Dalaşgärleriň köpüsi Lebap welaýatyndan inisiatiw toparlardan.

6.Saýlawlaryň hakyky netijeleri diňe gutarandan soň belli bolar. Mejlisiň täzelenen düzüminiň hakykatda nähili görünjekdigi saýlawçylaryň özlerine we dalaşgärleriň öz saýlawçylary bilen edýän işine baglydyr.

ORIENT news

Foto: orient.tm