Biz ýakynlaşmagy ugur edinýäris

Täjigistan Respublikasynyň Türkmenistandaky adatdan daşary we doly ygtyýarly ilçisi Farruh Şarifzoda we Täjigistan Respublikasynyň Prezidentiniň ýanyndaky Strategiki barlaglar merkeziniň Daşary syýasaty seljermek we çaklama bölüminiň müdiri Maruf Abdujabborow tarapyndan ýazylan makalany okyjylaryň dykgatyna ýetirýäris. Makala Türkmenistanyň Prezidentiniň Täjigistana eden saparyna bagyşlanýar we 30 ýyllyk döwürde ikitaraplaýyn gatnaşyklaryň seljeriş synyny, esasy netijeleri we möhüm teklipleri öz içine alýar.

Häzirki 2023-nji ýyl Täjigistan we Türkmenistan üçin ýubileý ýyly - diplomatik gatnaşyklaryň ýola goýulmagynyň 30 ýyllygydyr. 1993-nji ýylyň 27-nji ýanwarynda, ýagny 30 ýyl ozal, «Täjigistan Respublikasy bilen Türkmenistanyň arasynda diplomatik gatnaşyklary ýola goýmak hakynda» teswirnamasyna gol çekilmegi bilen iki garaşsyz döwletiň arasynda ikitaraplaýyn gatnaşyklaryň syýasy binýady goýuldy.

Iki ýurduň halklarynyň Sowet döwründe ýakyn we bilelikdäki gatnaşyklarda ýetmiş ýyllyk tejribesi bar bolsa-da, garaşsyzlyk gazanylandan soň, bu resminamanyň kabul edilmegi ýurtlarymyzy we halklarymyzy has ýakynlaşdyrdy, ýyl-ýyldan täze amaly mazmun bilen doldurylýan üstünlikli hyzmatdaşlyk üçin goşmaça şertleri we başlangyzlary döretdi.

Bu tegelek sene, 30 ýyllyk özara peýdaly hyzmatdaşlygy gözden geçirmäge we geljege uly şatlyk bilen garamaga mümkinçilik berýär.

Üç onýyllygyň dowamynda Täjigistan bilen Türkmenistanyň arasyndaky gatnaşyklary şertli ýagdaýda birnäçe tapgyra bölmek mümkin.

Birinji tapgyr 1993-nji ýyldan 2000-nji ýyllaryň başyna çenli döwri öz içine alýar. Şol döwürde iki ýurtda-da diplomatik wekilhanalar açyldy, ikitaraplaýyn hyzmatdaşlygyň kanuny esaslary döredildi we söwda-ykdysady gatnaşyklaryň düýbi tutuldy.

Şeýle hem, bellemeli zat bu döwrüň möhüm pursaty, Täjigistanda parahatçylygy dikeltmek üçin hyzmatdaşlykdyr.

Garaşsyzlyk gazanylandan soň Täjigistanda daşyndan içerki raýat urşy başlandy. Ýurtda parahatçylygy we jebisligi gazanmak üçin Täjigarara gepleşikleriň 3 ýyldan gowrak we 9 kyn tapgyry boldy.

Täjigistanda parahatçylyga täsir eden möhüm bir ýagdaý, Täjigistan bilen birlikde dostlukly ýurtlaryň öz sebitlerinde Täjigistan partiýalarynyň arasynda gepleşikler we geňeşmeler geçirmek üçin platforma üpjün etmegi boldy. Dürli ýagdaýlar sebäpli olary öýlerinde geçirmek mümkinçiligini aradan aýyrdy.

Şeýle kyn döwürde Türkmenistan Täjigistanara parahatçylygyň beýleki kepillendiriji ýurtlary bilen bilelikde Täjigistana syýasy, ynsanperwer we ahlak taýdan goldaw berdi we şeýlelik bilen Täjigistanyň ähli ugurlarda hem-de özara gyzyklanma döredýän meselelerde ygtybarly hyzmatdaşy hökmünde özüni tanatdy.

1995-nji ýylyň 30-njy noýabrynda Aşgabatda Täjigistanara gepleşikleriň bäşinji we esasy tapgyrlaryndan biri başlanyp, ol üç basgançakda geçirildi. Birinji tapgyr 1995-nji ýylyň 22-nji dekabrynda tamamlandy. Ikinji tapgyr 1996-njy ýylyň 26-njy ýanwaryndan 19-njy fewraly aralygynda bolup geçdi we ahyrsoňy 1996-njy ýylyň 8-nji iýulyndan 21-nji iýuly aralygynda gepleşikleriň üçünji tapgyry geçirildi.

Türkmenistanyň ýolbaşçylygy we Türkmen halky Täjigistan halkyna çyn ýürekden dostluk duýgusyny görkezip, Täjigistanara gepleşikler üçin ähli şertleri döretdi we Täjigistan Respublikasynda milli ylalaşyk işine mynasyp goşant goşdy.

Aşgabat gepleşikleriniň tapawutly pursatlarynyň biri, ozal tassyklanan resminamalary durmuşa geçirmek we parahatçylygy hem-de jebisligi gazanmak üçin çynlakaý çäreleri görmekde esas bolup hyzmat etdi.

Näme üçin Türkmenistanyň paýtagty Täjigistanara gepleşikleri geçirmek üçin ileri tutulýan meýdança öwrüldi?

Aslynda, käbir ýurtlar öz çäklerinde gepleşikler geçirmek üçin islendik şertleri bermäge taýýardyklaryny mälim etseler-de, bu döwletleriň käbirleriniň Baştutanlary Täjigistan hökümetiniň pikirlerini ýöredýärdiler, beýlekileri bolsa oppozisiýany goldaýardy. Dörän ýagdaýda iki tarap bilen aragatnaşyk saklaýan Bitarap Türkmenistanyň orny düýpgöter tapawutlandy.

Türkmenistan Täjigistanara parahatçylygy gazanmaga bahasyna ýetip bolmajak goşant goşmak bilen birlikde Täjigistanly bosgunlaryň öz topragyna köp sanly akymyny kabul etmekde-de uly kömek etdi.

Täjigistanda bolan raýat urşy döwründe Türkmenistanyň çäginde köp sanly täjik bosguny bardy. Türkmenistan olary penasynyň astyna aldy, raýat urşunyň başynda Täjigistan respublikasyndan giden 17 müňden gowrak etniki türkmeni we 60 müň täjigi ýaşaýyş jaýy we azyk bilen üpjün etdi.

Umuman aýdanyňda, Türkmenistan Täjigistan Respublikasynda milli barlyşygy ýakynlaşdyrmakda möhüm goşant goşdy. Başgaça aýdylanda, Türkmenistan «dostluk synagyndan» üstünlikli geçdi. Şunuň bilen baglylykda, «Dost kynçylykda tanalýar» diýlen meşhur nakyly ýatlamak ýerliklidir. Bu nakyl, kyn günlerde Täjigistan bilen egin-egine bolan Türkmenistan üçin hem mahsusdyr. Ikinji tapgyrda ikitaraplaýyn hyzmatdaşlygy ösdürmegiň we çuňlaşdyrmagyň döwri bolip, 2000-2006-njy ýyllar aralygynda, iki ýurduň arasyndaky syýasy gepleşikler güýçli ösüp başlady we dinamiki derejä ýetdi. Täjigistan harby ýagdaýdan çykdy we dünýäniň ähli ýurtlary bilen köptaraplaýyn gatnaşyklary ösdürmek üçin berk ädim ätmäge başlady. Sebitdäki strategiki taýdan möhüm ýurt bolan Türkmenistan bilen gatnaşyklary giňeltmek, Täjigistanyň daşary syýasatynyň ileri tutulýan ugurlaryndan biri boldy.

Bu döwürde ikitaraplaýyn gatnaşyklaryň möhüm we wajyp meseleleriniň arasynda owgan krizisi, halkara terrorçylyga we ekstremizme garşy göreş çäreleriniň görülmegi, howpsuzlygy güýçlendirmek üçin hyzmatdaşlygy giňeltmek, neşe gaçakçylygynyň öňüni almak we ş.m. boldy.

Bu döwürde iki ýurdyň hem, beýleki Sowet soýuzyndan soňky döwletler ýaly üýtgän dünýä şertlerinde halkara arenasynda öz ornuny gözlemek bilen meşgul bolandygyny ýatdan çykarmaly däldiris.

Üçünji tapgyr ikitaraplaýyn hyzmatdaşlygyň (2007-2017) ýokary derejede özara saparlara, döwletara şertnamalarynyň uly toplumynyň kabul edilmegine, özara gyzyklanma we bähbitli ugurlarda hyzmatdaşlygyň täze gözýetimleriniň açylmagyna esaslanýan ýokary syýasy, ykdysady we medeni ýakynlaşma bilen häsiýetlendirilýär.

Gurbanguly Berdimuhamedowyň häkimiýete gelmegi, Emomali Rahmon bilen ýokary derejeli duşuşyklar we gepleşikler durmuş-ykdysady, medeni we ynsanperwer ugurlarda, ulag we aragatnaşyk pudagynda özara bähbitli hyzmatdaşlygy ösdürmäge täze itergi berdi we iki ýurduň arasyndaky gatnaşyklarda täze ädim açdy.

Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň Täjigistan Respublikasyna we Täjigistan Respublikasynyň Prezidenti Emomali Rahmonyň 2007-nji ýylda Türkmenistana eden resmi saparlaryny ikitaraplaýyn gatnaşyklar taryhynyň täze tapgyrynyň başlangyjy diýsegem bolar. Bu saparlaryň dowamynda ikitaraplaýyn gatnaşyklaryň dürli ugurlaryndaky hyzmatdaşlyk barada birnäçe giňişleýin resminamalara gol çekildi.

Iň ýokary syýasy derejedäki gatnaşyklaryň çäginde 2009-njy ýylda Täjigistan Respublikasynyň Prezidenti Emomali Rahmonyň Türkmenistana iş sapary boldy. Bu saparyň netijesinde, söwda-ykdysady, ylmy-tehniki hyzmatdaşlyk boýunça hökümetara Täjigistan-Türkmen hökümetini döretmek baradaky Ylalaşygy goşmak bilen ikitaraplaýyn resminamalara gol çekildi.

Bu oňyn tendensiýanyň dowam etmegi bilen, 2010, 2014 we 2015-nji ýyllarda iki ýurduň Prezidentleriniň özara döwlet saparlary bilen gatnaşyklara çynlakaý itergi berildi. Bu ýokary derejede geçirilen saparlardan we gepleşiklerden soň energetika, ulag, nebit we gaz, sebit howpsuzlygy, ekologiýa, daşky gurşawy goramak, bilim we medeniýet pudaklarynda mundan beýläkki hyzmatdaşlygyň ugurlary jikme-jik ara alnyp maslahatlaşyldy.

Bu döwürde iki ýurduň arasyndaky medeni gepleşik gowy däbe öwrüldi. Iki ýurduň medeniýetleriniň baýramçylygyna öwrülen Täjigistanda Türkmenistanyň Medeniýet günleri (2010-njy ýylyň 21-25-nji sentýabry) we Türkmenistanda Täjigistanyň Medeniýet günleri (2010-njy ýylyň 11-13-nji noýabry) geçirildi. Şondan bäri bu çäreler iki ýurduň arasynda yzygiderli geçirilýär we olaryň iki ýurduň arasyndaky medeni gatnaşyklary pugtalandyrmakdaky orny äşgärdir.

Umuman aýdanyňda, bu döwri iki ýurduň arasyndaky köp pudaklaýyn hyzmatdaşlykda täze sahypanyň açylmagy we bar bolan gatnaşyklaryň öwrüm nokady diýip atlandyryp bolar.

Dördünji, hil taýdan täze döwür ikitaraplaýyn hyzmatdaşlygyň ulgamynda 2017-nji ýylda başlandy we şu güne çenli dowam edýär. Dördünji tapgyryň başlangyjy diýip, 2017-nji ýylyň 2-3-nji noýabrynda, iki ýurduň Prezidentleri Emomali Rahmon bilen Gurbanguly Berdimuhamedowyň gepleşikleriň netijelerinden soň, Duşanbe şäherinde Täjigistan bilen Türkmenistanyň arasyndaky strategiki hyzmatdaşlyk baradaky şertnamasyna gol çekişligi aýtsak bolar.

Bu strategiki resminama gol çekilmegi iki ýurduň arasyndaky gatnaşyklary hil taýdan täze derejä çykardy we uzak möhletli dostlukly gatnaşyklary berkitmek hem-de ösdürmek üçin berk ynam binýadyny goýdy.

Strategiki hyzmatdaşlyk näme? Bu, işiň giň ugurlary, ösüşiň maksatlaryna we ýörelgelerine umumy düşünmek, milli we döwlet meselelerini çözmek üçin umumy maksatlara ýetmekdäki halkara derejesinde uzak möhletleýin özara peýdaly hyzmatdaşlyk.

Strategiki hyzmatdaşlygyň düýp manysy, hyzmatdaşlara birleşip, içerki we daşary syýasatyň möhüm maksatlaryna ýetmäge mümkinçilik berýän şeýle döwletara gatnaşyklaryň bolmagydyr. Onuň ygtybarlylygy, taraplaryň birek-biregiň bähbitlerini, hyzmatdaşlygy amala aşyrmagyň täsirli mehanizmleriniň we hyzmatdaşlygyň düzgün-nyzamyny göz öňünde tutmaga taýýarlygy bilen kesgitlenýär.

Häzirki wagtda Täjigistanyň dünýäniň 180 ýurdy bilen diplomatik gatnaşyklary we 130 döwlet bilen söwda-ykdysady gatnaşyklary bar. Bu 180 ýurduň arasynda Täjigistan alty döwlet bilen strategiki hyzmatdaşlyk şertnamasyna gol çekip, olaryň biri Türkmenistandyr. Bu, iki ýurduň arasyndaky gatnaşyklaryň ýokary derejesine, Türkmenistanyň daşary syýasat strategiýasynda we Täjigistanyň daşary sebit syýasatynda aýratyn ähmiýetine şaýatlyk edýär.

Umuman aýdanyňda, bu dört döwür Täjigistan bilen Türkmenistanyň arasynda dört hil we düýpgöter täze dostluk hem-de hyzmatdaşlyk gatnaşyklaryny görkezýär, olaryň her biri ädimleýin iki ýurdyň 30 ýylda möhüm ikitaraplaýyn üstünlikleri gazanmagyna mümkinçilik berdi.

Serdar Berdimuhamedowyň häkimiýete gelmeginiň ikitaraplaýyn gatnaşyklarda ýene-de bir gülläp ösüş döwrüniň başlanmagyna we özara bähbitli üstünlikleriň täze sahypasynyň açylmagyna ýol açjakdygyny uly şatlyk bilen aýdyp bolar.

Häzirki wagtda Täjigistan we Türkmenistan ýokary diplomatik etiketi, özara hormaty, deňligi, ähli taraplaýyn strategiki hyzmatdaşlygy we çyn ýürekden dostlugy görkezýärler.

Täjigistan bilen Türkmenistanyň arasyndaky hyzmatdaşlyk häzirki wagtda dürli ugurlardaky özara gatnaşyklary düzgünleşdirýän 119-dan gowrak resminamadan ybarat berk şertnama we hukuk binýadyna esaslanýar.

Biziň ikitaraplaýyn gatnaşyklarymyzda Täjigistandaky türkmen diasporasy we Türkmenistanda ýaşaýan köp sanly täjikler hem möhüm orun tutýar. Olar ýurtlarymyzyň arasynda depginli «janly köprini» emele getirýärler we täjik-türkmen dostlugyna bahasyna ýetip bolmajak goşant goşýarlar.

Häzirki wagtda Täjigistanyň çäginde Hatlon welaýatynyň iki etraby Dusti we Kabodiýonda takmynan 30 müň türkmen ýaşaýar. Olar pagta ösdürip ýetişdirmek, bagbançylyk, gök önümleri ösdürip ýetişdirmek bilen meşgullanýar, milli ykdysadyýetiň dürli pudagynda işleýärler we Täjigistanyň doly hukukly raýatlary hökmünde ýurt üçin täze durmuş gurmaga mynasyp goşant goşýarlar.

Türkmen halkynyň wekilleri ministrliklerde we respublikan edaralarda, kazyýet edaralarynda, şol sanda ýolbaşçy wezipelerinde işleýär. Dusti etrabyndaky ähli lukmanlaryň we saglyk işgärleriniň 70 göterimi hem şu milletiň wekilleri.

Täjigistanda täjikler bilen türkmenleriň arasynda gowy, hoşniýetli goňşuçylyk gatnaşyklary ösdi hem-de deňlige we birek-birege hormat goýulmagyna esaslanyp, soňky birnäçe ýylda bilelikdäki maşgalalar hem peýda boldy. Munuň özi halklarymyzyň çuňňur taryhy kökler, umumy din, diliň, gymmatlyklaryň we däp-dessurlaryň meňzeşligi bilen şertlendirilýär.

Häzirki wagtda Türkmenistanyň dürli milli baýramçylyklary, Täjigistan welaýatlarynda az sanly türkmenleriň ýaşaýan ýerinde hem giňden bellenilýär.

Hatlon welaýatynda 7 sany täjik-türkmen bilim edarasy bar, olarda 3 müň türkmen çagasy ene dilinde bilim alýar. Şeýle hem, hökümetara şertnamalar esasynda Täjigistanyň uniwersitetlerinde 100-den gowrak türkmen talyp okaýar. Dustinskiý etrabynyň çäginde 540 çaga üçin türkmen dilinde okadylýan Magtymguly adyndaky umumy bilim berýän mekdebiniň binasy gurulýar.

Gol çekilen resminamalaryň we şertnamalaryň netijeli durmuşa geçirilmegi netijesinde iki ýurduň arasyndaky haryt dolanşygynyň göwrümi artyş görkezip, 2022-nji ýylda 53 million ABŞ dollaryndan gowrak boldy. Bu görkeziji 2021-nji ýyldakydan 2,5 esse ýokary.

Täjigistan bilen Türkmenistanyň arasyndaky haryt dolanşygynyň depgininiň beýleki GDA ýurtlary bilen deňeşdirilende iň ýokarydygyny bellemelidiris.

Geljekde Täjigistan halkynyň lideri Emomali Rahmonyň we Türkmenistanyň ýaş we geljegi uly Prezidenti Serdar Berdimuhamedowyň ýolbaşçylygynda gatnaşyklaryň bu gowy däbi dowam etdiriljekdigine hem-de iki ýurdyň hem uly üstünliklere ýetjekdigine uly umytlar bar.

Täjik-türkmen gatnaşyklarynyň 30 ýyldan gowrak täsirli özara gatnaşyklary Merkezi Aziýa sebitinde üstünlikli we özara bähbitli hyzmatdaşlygyň nusgasy boldy.

Netijeler we maslahatlar

Özara bähbitli hyzmatdaşlygyň gazananlaryndan we oňyn tejribesinden başga-da, Täjigistan bilen Türkmenistanyň arasyndaky ikitaraplaýyn gatnaşyklarda geljekde ünsi jemlemek üçin söwda-ykdysady, ylmy, medeni we beýleki ugurlarda ulanylmadyk çeşmeler bar.

Birinjisi: ähli degişli ugurlarda özara hyzmatdaşlygy has-da giňeltmegiň zerurlygy, iki ýurduň halklarynyň arasyndaky ýakyn we päsgelçiliksiz gatnaşyklar, söwda we ykdysady hyzmatdaşlygyň yzygiderli ösmegi bilen baglanyşykly iki esasy meselä garamak gaty möhüm bolup görünýär: birinjiden, wizalaryň ýatyrylmagy, ikinjiden, Täjigistan bilen Türkmenistanyň arasynda göni uçuşlary dikeltmek.

Ikinjiden: Täjigistan bilen Türkmenistanyň arasynda «Syýahatçylyk pudagyndaky hyzmatdaşlyk baradaky şertnama» 2014-nji ýylyň 5-nji maýynda kabul edilendigine garamazdan, bu ugurda kän bir görünýän netije ýok. Şonuň üçin syýahatçylyk pudagynyň hünärmenleriniň we işgärleriniň, şeýle hem syýahatçylyk kompaniýalarynyň wekilleriniň gatnaşmagynda täjik-türkmen syýahatçylyk forumyny geçirmek maksadalaýyk hasaplanýar. Bu Forumyň çäginde täjik-türkmen syýahatçylyk kompaniýalarynyň sergisi guralyp bilner.

Üçünjiden: 2017-nji ýylda türkmen halkynyň milli lideri Gurbanguly Berdimuhamedowyň Täjigistan Respublikasyna resmi saparynyň çäginde Duşanbe şäherinde Täjigistanyň we Türkmenistanyň telekeçileriniň işewür forumy geçirildi. Forumyň geçirilişinden alty ýyl geçendigini bellemelidiris. Bu döwürde iki ýurduň ykdysady we söwda mümkinçilikleri ep-esli gowulaşdy hem-de söwda-ykdysady hyzmatdaşlygy ýola goýmak üçin şertler giňeldi.

Şunuň bilen baglylykda, tejribe alyşmak, iki ýurduň arasyndaky işewür we ykdysady gatnaşyklaryň ösüşini üpjün etmek we berkitmek, telekeçileriň biri-biriniň önümleri we eksport-import mümkinçilikleri bilen özara tanyşmagy üçin Täjigistanyň we Türkmenistanyň telekeçileriniň noýatdaky işewürlik forumyny guramak we geçirmek maksadalaýyk hasaplanýar.

Dördünjiden: nebiti we nebit önümlerini gaýtadan işlemek üçin bilelikdäki kärhanany döretmekde, şol sanda olary Täjigistana ibermek mümkinçiligine ýardam.

Bäşinjiden: özara söwdanyň göwrümini artdyrmagy dowam etdirmek, oba hojalygy, senagat, energetika, ulag, maglumat we aragatnaşyk tehnologiýalary we ş.m. pudagynda hyzmatdaşlykda öňe gitmäge çalyşmak.

Altynjy: iki ýurduň halklarynyň arasyndaky dostlugy we ruhy ýakynlygy has-da pugtalandyrmak üçin medeniýet, bilim, sport we syýahatçylyk pudagynda hyzmatdaşlygy güýçlendirmek.

Ýedinji: hukuk goraýjy we howpsuzlyk işinde hyzmatdaşlygy hemmetaraplaýyn çuňlaşdyrmak, sebitiň howpsuzlygyny, durnuklylygyny, ösüşini we gülläp ösmegini üpjün etmek üçin has köp goşant goşmak üçin «gaharyň üç güýjine», adaty däl howplara we owgan meselesine garşy göreşde utgaşdyrmagy güýçlendirmek.

Sekizinji: halkara we sebit meselelerinde hyzmatdaşlygy güýçlendirmek, birek-biregiň esasy bähbitleri bilen baglanyşykly meselelerde berk özara goldaw bermegi dowam etdirmek.

Sözümiziň ahyrynda, Türkmenistanyň Prezidenti Serdar Berdimuhamedowyň 2023-nji ýylyň 10-11-nji maýynda Täjigistan Respublikasyna eden ilkinji döwlet saparynyň iki döwletiň arasynda diplomatik gatnaşyklaryň gurulmagynyň 30 ýyllygynda möhüm waka bolandygyny bellemelidiris.

Bu saparyň ikitaraplaýyn syýasy, ykdysady, medeni, ylmy, bilim we ynsanperwer gatnaşyklary has-da pugtalandyrmak üçin täze sahypa açýandygyny ynamly aýdyp bileris.

Ýokary derejede geçen döwlet gepleşikleriniň netijeleri boýunça, iki ýurduň arasyndaky gatnaşyklary çuňňur strategiki hyzmatdaşlygyň derejesine çykarmaga mümkinçilik berýän Jarnamanyň kabul edilendigi guwandyryjydyr.

Türkmenistanyň Prezidentiniň ikitaraplaýyn resminamalara gol çekilmegi bilen Täjigistana eden taryhy döwlet saparynyň netijeleriniň, täjik-türkmen hyzmatdaşlygynda täze sepgit açjakdygy şübhesizdir.

Foto: flickr.com